αρχαιολογικοί χώροι. Η ομώνυμη αρχαία πρωτεύουσα του νησιού ήταν σύμφωνα με τις πηγές μια από τις ωραιότερες παραθαλάσσιες πόλεις του αρχαίου κόσμου. Κατά την ελληνιστική περίοδο την Κω διακοσμούσαν το θέατρο, το πρυτανείο, το γυμνάσιο και η αρχαία αγορά, κτίρια με διπλό, λειτουργικό και διακοσμητικό, ρόλο.
Η περίμετρος της ήταν 4 χιλιόμετρα με ξεχωριστή οχύρωση για το λιμάνι. Μερικά τμήματα του αρχαίου τείχους ήρθαν στο φως στις ανασκαφές του λιμανιού, τμήματα που χρονολογούνται στον 4ο αι. π.Χ.. Ο καταστροφικός σεισμός του 1933 έδωσε την αφορμή να γίνουν ολοκληρωμένες ανασκαφές στην πόλη της Κω από Ιταλούς και Γερμανούς αρχαιολόγους. Λόγω των πολλών μνημείων οι ανασκαφές έχουν χωριστεί σε ζώνες.
ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΖΩΝΗ: Κοντά στο λιμάνι ερευνήθηκε όλη η έκταση της μεσαιωνικής πόλης. Τα μνημεία που ήρθαν στο φως είναι γνωστά ως ανασκαφές του λιμένος ή της αρχαίας Αγοράς και περιλαμβάνονται στην ανατολική ζώνη. Ευδιάκριτο είναι ένα μεγάλο τμήμα του τείχους, μήκους 80 μέτρων και ύψους 2,5 μ. χτισμένο με μεγάλες πέτρες. Από την εξωτερική πλευρά του τείχους ξεκινούσε ο ανατολικός βραχίονας που προστάτευε το λιμάνι.Έξω από το τείχος υπήρχαν ναοί, στραμμένοι προς το λιμάνι και τα κτίρια που ήταν απαραίτητα για τη λειτουργία του λιμανιού. Στον ανατολικό βραχίονα στηριζόταν μια εντυπωσιακή στοά του 4ου ή 3ου π.Χ. αι. μήκους 50 μέτρων με μια σειρά δωματίων. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο το μεγαλύτερο μέρος της στοάς αναστυλώθηκε και αργότερα καλύφθηκε από την παλαιοχριστιανική βασιλική του Λιμένος. Στα δικά μας χρόνια το βαπτιστήριο της βασιλικής ονομάστηκε "Τα επτά βήματα του Αγ. Ιωάννη". Ένας μικρός ναός (πιθανότατα αφιερωμένος στον Ηρακλή) και μωσαϊκά δάπεδα που ανάγονται στον 3ο αι. μ.Χ. στα δωμάτια δίπλα στο ιερό ήρθαν επίσης στο φως. Άλλα τμήματα ευρημάτων ναών και ιερών ανήκουν στο Αφροδίσιον ή ιερό της Πάνδημου και Ποντίας Αφροδίτης.
Η Αγορά, χτισμένη ακριβώς δίπλα στο λιμάνι για να διευκολύνει το εμπόριο, ήταν ένα κτίριο με πλάτος 80 μέτρα και μήκος γύρω στα 300, σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες ανακαλύψεις. Μια εντυπωσιακή σκάλα οδηγεί από το δρόμο στην εσωτερική αυλή. Δυο κολόνες που έχουν αναστηλωθεί σχηματίζουν ένα είδος αψίδας. Η πρώτη κατασκευή της αγοράς υπολογίζεται ότι έγινε τον 4ο ή τον 3ο αι. π.Χ. Τα λίγα κομμάτια που διατηρούνται από το κτίσμα φανερώνουν πολλές κατασκευαστικές περιόδους.
ΔΥΤΙΚΗ ΖΩΝΗ: Μια κυκλική αίθουσα με στοές αποτελεί τις Θέρμες του λιμανιού και βρίσκεται στην γωνία της οδού Ομήρου με την Ηροδότου. Στην οδό 31ης Μαρτίου ήρθαν στο φως οι βορινές Θέρμες του 4ου ή 3ου αι. π.Χ. Εδώ η σκαπάνη των αρχαιολόγων αποκάλυψε μια σπουδαία επιγραφή με τον κανονισμό λατρείας του "Εναγώνιου Ερμή". Νοτιοδυτικά των βορινών Θερμών αποκαλύφθηκαν τα ερείπια του αρχαίου Σταδίου. Ο Γερμανός αρχαιολόγος Herzog το 1900 ανακάλυψε την "άφεσιν" του Σταδίου, δηλαδή την ειδικά διαμορφωμένη αφετηρία για τους δρομείς. Στη δυτική ζώνη των ανασκαφών περιλαμβάνεται το ελληνιστικό Γυμνάσιο (δηλαδή γυμναστήριο) γνωστό με το όνομα Ξυστό. Το Γυμνάσιο πήρε το όνομά του από τη συνήθεια των αθλητών να ξύνουν το σώμα τους για να το καθαρίσουν από το λάδι που άλειφαν επάνω τους πριν ξεκινήσουν οι αγώνες. Μια σειρά από 17 αναστηλωμένες κολόνες από το αρχαίο γυμναστήριο μας προσφέρουν μια εντυπωσιακή εικόνα. Στο κέντρο του γυμναστηρίου υπήρχε μια δεξαμενή για να πλένονται οι αθλητές και δίπλα οι δυτικές Θέρμες για τον ίδιο λόγο. Ένας πλακόστρωτος δρόμος ο decumanus maximus, με πλάτος 10,5 μέτρα με φαρδιά πεζοδρόμια και στοές διασχίζει την πόλη και διασταυρώνεται μ' έναν δεύτερο δρόμο, τον cardo. Αριστερά και δεξιά του δρόμου υπήρχαν πολλά ρωμαϊκά κτίρια. Κάτω από τους δυο δρόμους βρέθηκαν σύνθετα συστήματα αποχετευτικών αγωγών και υπονόμων. Ανατολικά του cardo συναντάμε ένα χαριτωμένο αναστηλωμένο κτίριο, το Νυμφαίο ή Forica των Θερμών του 3ου αι. μ.Χ. Όταν ανακαλύφθηκε το κτίριο, η κομψότητα του οικοδομήματος οδήγησε τους αρχαιολόγους στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για ιερό αφιερωμένο στις Νύμφες. Ωστόσο τελικά αποδείχτηκε ότι το κτίριο ήταν πολυτελή δημόσια ουρητήρια. Βόρεια του decumanus υπάρχουν διάφορα αρχαία ερείπια, ανάμεσα τους η οικία της αρπαγής της Ευρώπης. Αριστερά της αυλής σε μια μικρή αίθουσα βρέθηκε ένα ψηφιδωτό δάπεδο του 3ου αι. μ.Χ. που αναπαριστά την Ευρώπη γυμνή να κρατιέται από το λαιμό και το πλευρό ενός ταύρου. Εδώ έχουν βρεθεί πολλά αγάλματά, ανάμεσά τους του Ασκληπιού, της Αρτέμιδας και της Υγείας που μπορούμε να τα θαυμάσουμε στο Αρχαιολογικό μουσείο. Απέναντι από το Γυμνάσιο βρίσκεται το ρωμαϊκό Ωδείο, κτίσμα του 2ου μ.Χ. αι. που διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Το κοίλο έχει εννέα αναστηλωμένες μαρμάρινες βαθμίδες, ένα διάζωμα και στη συνέχεια άλλες πέντε βαθμίδες από γρανίτη. Οι χαμηλότερες κερκίδες (οι μαρμάρινες) προορίζονταν για τους επιφανείς πολίτες ενώ οι ψηλότερες (οι λίθινες) για τους υπόλοιπους θεατές. Σώζονται επίσης το δάπεδο του προσκηνίου και του παρασκηνίου καθώς και η ορχήστρα.
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΖΩΝΗ: Το κυριότερο κομμάτι της κεντρικής ζώνης των ανασκαφών είναι η casa romana, η ρωμαϊκή κατοικία, δεξιά της οδού Γρηγορίου Ε'. Πρόκειται για μια ρωμαϊκή έπαυλη των αρχών του 3ου αι. μ.Χ. κτισμένη πάνω στα ερείπια μίας ελληνιστικής οικίας, όπου βρέθηκαν θαυμάσια ψηφιδωτά. Η έπαυλη είναι πομπηιανού ρυθμού, με 36 δωμάτια και 3 αίθρια ή άτρια εσωτερικές αυλές με μικρές δεξαμενές στη μέση τους και πλούσια διακόσμηση. Στο διάδρομο του πρώτου αιθρίου διακρίνουμε μια κρήνη όπου υπήρχε ένα μικρό άγαλμα του Ασκληπιού. Στο δάπεδο μιας από τις διπλανές αίθουσες βρέθηκε ένα αριστουργηματικό ελληνιστικό ψηφιδωτό με εικόνες θαλάσσιων ζώων το οποίο έχει μεταφερθεί στο Αρχαιολογικό μουσείο. Στο δεύτερο αίθριο οι τοίχοι είναι καλυμμένοι με μάρμαρα και στο δάπεδο γύρω από τη δεξαμενή υπάρχουν ψηφιδωτά με παραστάσεις δελφινιών και της Νηρηίδας πάνω σε ιππόκαμπο. Το μεγαλύτερο είναι το τρίτο αίθριο. Διπλές και μονές σειρές κιόνων το πλαισιώνουν σε μια διάταξη που ονομάζεται "ροδιακή στοά". Στα δωμάτια υπάρχουν ψηφιδωτά και τοιχογραφίες.Έξω από την casa romana συναντάμε τα ερείπια των Κεντρικών Θερμών και στα βορειοανατολικά τα ερείπια του βωμού του Διονύσου. Ο ναός, που χρονολογείται στα μέσα του 2ου μ.Χ. αι., κατασκευάστηκε από λευκό και γκριζογάλανο μάρμαρο.